(Voornamelijk gebaseerd op Rens Bod - Een wereld vol patronen) (Patronen en principes spelen op allerlei manieren een rol in muziek: bijvoorbeeld in partimentopatronen, cadenstypes, melodische formules, liedvormen, vormtypen…).
Patronen
”Het idee dat de wereld kan worden begrepen aan de hand van patronen en onderliggende principes is een van de belangrijkste inzichten van de mens en misschien wel zijn of haar meest succesvolle overlevingsstrategie.” (Rens Bod - Een wereld vol patronen)
Bij de manier waarop wij als mensen leven, overleven en functioneren speelt waarneming een sleutelrol.
Uit onderzoek van de Gestaltpsychologie weten we dat wij mensen altijd onze omgeving (bewust en onbewust) scannen op patronen. We gebruiken patronen ook om ons leven in te richten en er grip op te houden. Homo Sapiens is een patroonzoeker en een patroonherkenner.
Een patroon is een waargenomen regelmatigheid die een element van herhaling in zich bergt die niet noodzakelijk onveranderlijk is. (Denk aan een stadsplattegrond, bijvoorrbeeld van Amsterdam: het stratenpatroon van het centrum met de grachtengordel. Vergelijk dit eens met de stadsplattegrond van Den Haag.)
Een patroon wordt ook wel een Concept genoemd (John D. Novak).
Patronen hebben ook een zekere voorspellende kracht.
Voor muziek geldt in dezelfde mate dat patroonherkenning een absolute voorwaarde is om muziek te maken, te volgen en te begrijpen. We oriënteren ons in muziek op basis van patronen. Een voorbeeld van een patroon kan zijn een motief, een akkoord of akkoordvolgorde, een groep tonen (terachord, hexachord, toonladder), een schema, et cetera.
Principes
Patronen verklaren op zichzelf niets, dat is wat principes beogen te doen.
Principes leggen een onderliggende regelmatigheid bloot, waarmee de oppervlaktepatronen verklaard kunnen worden.
Patronen en principes lijken universeel te zijn.
Er is sprake van een principe als meerdere patronen mee onder één noemer kunnen worden gebracht. Bijvoorbeeld in muziek: een sequens, een cadens, figuratie, enz.
Principes kunnen gelaagd zijn.
Relaties
Er zijn allerlei relaties mogelijk tussen principes en patronen:
· logische gevolgtrekkingen
· procedures met min of meer formele regels (partimentopatronen, stemvoering, …)
· informele relaties en randvoorwaarden (improvisatie uitgaand van een standard-leadsheet)
Tendenzen
Een tendens is niet wezenlijk anders dan een patroon; vaak gaat het hierbij om een gevonden regelmatigheid in een bepaald tijdsbestek. Een historische trend bijvoorbeeld. Een muzikaal voorbeeld hiervan is het fenomeen slotformule of cadens. Hoe wordt een muziekwerk (of een onderdeel daarvan) beëindigd door de eeuwen heen in bijvoorbeeld een gregoriaans gezang, een organum, een motet, een (Bach)koraal, een sonate, een standard, een (pop)song?
Theorieën
De manier waarop patronen en principes samenhangen kan worden geformuleerd in de vorm van een (overkoepelende) theorie. In de muziek zijn dergelijke theorieën vaak gekoppeld aan disciplines als harmonieleer, contrapunt, analyse.
Bestaande en/of ontstaande patronen?
Bestaande muziek leren “verstaan”, weten hoe deze “werkt” is de gangbare benadering binnen het muziekvakonderwijs. Veel aandacht gaat uit naar het herkennen/begrijpen en werken met muzikale concepten van verschillende complexiteit.
Maar: Muziek kan ook ontstaan vanuit improvisatie. Vaak is improvisatie verbonden aan een stijl met de daaraan verbonden karakteristieke patronen en principes. Orgelimprovisaties tijdens erediensten bijvoorbeeld. Of improvisaties in de jazz met een leadsheet als uitgangspunt.
Maar het is ook mogelijk muziek (improviserend) te laten ontstaan vanuit reageren op suggesties/instructies/iteraties binnen een vrije muzikale ruimte, waarbij de ruimte op variabele wijze in termen van muzikale parameters wordt begrensd. Deze benadering wordt door Jan-Ruerd Oosterhaven gekozen: daartoe heeft hij zijn ImproMachine ontwikkeld:
In muziek is variatie en verandering van patronen een essentieel kenmerk van muziek die we kunnen waarderen; we willen wel geboeid worden en ons niet “vervelen”, tenzij we het hebben over meditatieve muziek met veel herhaling en weinig verandering waarmee we in een staat van rust willen worden gebracht.
Vergelijk Novak’s definitie van concept: “a perceived regularity or pattern in events or objects, or records of events or objects, designated by a label”. John D. Novak, Learning, Creating and Using Knowledge.